پرتودهی زیرساخت اصلی در تامین امنیت غذایی
از آنجایی که روش‌های معمول و سنتی فرآوری و نگهداری مواد غذایی مانند استفاده از نگهدارنده‌ها و افزودنی‌ها در صنایع غذایی یا فرآیندهای گرمایی مانند پاستوریزاسیون موجب از دست رفتن ارزش غذایی، تغییر ویژگی‌های حسی و اثرات منفی بر سلامت مصرف‌کننده می‌شود، امروزه روش‌های فرآیند و نگهداری غیر سنتی به سرعت در حال گسترش هستند که یکی از این روش‌ها، پرتودهی موادغذایی است.
پرتودهی در واقع یک روش فیزیکی فرآوری مواد غذایی است که در آن، ماده غذایی در یک محدوده زمانی مشخص در معرض اشعه یونیزه قرار می‌گیرد که هدف از آن، افزایش مدت زمان ماندگاری و بهبود ایمنی و میکروبی محصول است.
در این میان، شرکت شارپرتو ایرانیان، یکی از شرکت‌های فعال کشورمان در حوزه پرتودهی موادغذایی است و در گفت‌وگویی که با سید رضا رفیعی، بنیانگذار و رییس هیات مدیره این شرکت داشتیم، به بررسی ابعاد و زوایای مختلف پرتودهی محصولات کشاورزی و موادغذایی پرداختیم که ماحصل آن را در ادامه می‌خوانید.
از پرتودهی به عنوان یک تکنولوژی نجات‌بخش یاد می‌شود. این تکنولوژی چه خواصی برای نجات‌بخش بودن و تامین سلامت مردم دارد؟
راجع به تکنولوژی نجات‌بخش، باید توجه کنیم که از سال ۲۰۱۳ دنیا سامانه‌های پرتودهی را به عنوان یک زیرساخت اساسی در حوزه تامین امنیت غذا می‌شناسد و این واژه تکنولوژی نجات‌بخش را از saving technology ترجمه کرده‌اند که بخشی از آن به عنوان نجات‌بخش و بخشی هم به عنوان یک تکنولوژی نگهدارنده تعبیر می‌شود.
این تکنولوژی اهمیت بسیار زیادی در این زمینه دارد، زیرا بابت تولید بخش زیادی از مواد غذایی در دنیا، هزینه آب و دستمزد نیروی انسانی پرداخت و از منابع اولیه استفاده می‌شود.
اما در ادامه، کل آن محصول یا قسمتی از آن تبدیل به ضایعات می‌شود که به معنای از بین رفتن تمام منابع و مواد اولیه مانند آب، بذر، سم و کود، دستمزد نیروی انسانی و زحمات کشاورز است.
یکی از زیرساخت‌های بسیار مهم برای اینکه بتوانیم این ضایعات را کاهش دهیم، تکنولوژی پرتودهی است که در حوزه امنیت غذایی نیز مهم است.
در حوزه کشاورزی بیش از ۱۵ میلیارد مترمکعب آب شیرین کشور تبدیل به ضایعات می‌شود که رقم بسیار بالایی است؛ بنابراین ما اگر بتوانیم هر چقدر این مواد غذایی و محصولات غذایی و میوه‌ها را نگهداری کنیم و نگهداری طولانی مدت‌تری داشته باشیم،
در قبال آن توانسته‌ایم بخش زیادی از آب، مواد اولیه مورد استفاده و منابع انسانی را نجات دهیم؛ لذا می‌توانیم بگوییم که اطلاق واژه تکنولوژی نجات‌بخش به سامانه‌های پرتودهی یک اصطلاح درستی است که در دنیا مرسوم شده است.
شرکت شارپرتو ایرانیان، سال‌ها پیش اولین سامانه چند منظوره پرتودهی گاما را تاسیس کرده است. تا چه اندازه در دسترسی به اهداف مدنظر خود و اجرای طرح کلان ملی فناوری موفق بوده‌اید؟
اولین طرح پرتودهی که شرکت شارپرتو ایرانیان انجام داده، تحت عنوان طرح کلان ملی فناوری سامانه پرتودهی گاما بوده که این طرح را به صورت موفق با حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری به بهره‌برداری رسانده است.
بهره‌برداری آزمایشی ما در سال ۱۳۹۷ شروع شد و افتتاح رسمی این سایت در سال ۱۳۹۹ توسط رییس جمهور وقت بود. این بزرگ‌ترین سرمایه‌گذاری در حوزه هسته‌ای در بخش خصوصی کشور است و بزرگ‌ترین سایت پرتودهی هسته‌ای را ایجاد کرده ایم.
این مرکز از زمانی که شروع به فعالیت کرده، به‌طور ۳ شیفت و ۲۴ ساعته در حال سرویس‌دهی به بخش مواد غذایی و ادویه‌ها است.
البته این شرکت در حال سرویس دهی به بخش‌های مختلف است، ولی در حوزه مواد غذایی به‌طور مشخص به ادویه‌ها که بار میکروبی بسیار بالایی دارند، سبزی‌های خشک و محصولاتی مانند گوجه فرنگی خشک، سیب زمینی خشک و پیاز خشک سرویس‌دهی می‌کند.
در واقع با توجه به اینکه ظرفیت پرتودهی در کشور محدود است، ما به جای اینکه مثلا ۱۷ کیلوگرم گوجه فرنگی را پرتودهی کنیم، بهتر است که یک کیلوگرم گوجه خشک را پرتودهی کنیم و به این صورت می‌توان میزان خدمات محدود خود را به حجم وسیع‌تری از محصولات ارائه نماییم.
در حال حاضر بخش زیادی از ادویه‌هایی که در کشور استفاده می‌شود، چه در سازمان انرژی اتمی و چه در شرکت شارپرتو در حال پرتودهی است و این نوید خوبی برای خانواده‌ها است که بدانند از ادویه‌های سالم استفاده می‌کنند.
کدام محصولات شامل فرآیند پرتودهی می‌شوند و آیا برنامه توسعه‌ای برای افزایش تعداد محصولات دارید؟
با توجه به اینکه یک مرکز پرتودهی، الزامات خاصی برای ساخت دارد و بالاخره یک سایت هسته‌ای است و بارگذاری مواد رادیواکتیو در آن اتفاق می‌افتد، هم ملاحظات خاص ایمنی و هم ملاحظات خاص امنیتی دارد؛ بنابراین کشور به این نیاز دارد که در مناطق جغرافیایی متعدد دسترسی محصولات به سامانه‌ها برقرار باشد.
در این رابطه شرکت شارپرتو ایرانیان ۳ موافقت اصولی از مرکز نظام ایمنی هسته‌ای کشور برای استان‌های خراسان رضوی، البرز و فارس که محدوده جهرم مدنظر ما است، گرفته شده و در حال برنامه‌ریزی سایت هستیم که زمین‌های مناسب این طرح را دریافت کنیم و عملیات اجرایی آن شروع شود.
البته به دلیل رقابت با بخش دولتی، قدری در کار تاخیر افتاده، ولی این موضوع در دستور کار قرار دارد و با حمایت مسئولان بلندپایه از جمله رییس سازمان انرژی اتمی از بخش خصوصی، امیدواریم که کلنگ آغاز به کار این سه طرح هم مطابق برنامه زمان‌بندی، به زمین بخورد و به نتیجه برسد.
اگر این اتفاق بیافتد، دو طرح به حوزه مواد غذایی و محصولات کشاورزی سرویس‌دهی خواهد کرد. به عنوان مثال، در جهرم، مرکبات و میوه داریم و بحث جابه‌جایی آفات برای صادرات بسیار اذیت می‌کند.
همچنین برای نگهداری خرما در انبارها، از سم متی لورامید استفاده می‌کنند که ممنوعیت بین‌المللی برای این سم وجود دارد، زیرا لایه ازون را تخریب می‌کند.
در استان البرز، حوزه تجهیزات پزشکی یکی از حوزه‌هایی است که می‌توانیم به‌طور ویژه‌تری به آن سرویس‌دهی کنیم.
مهمترین پرتوهای مورد استفاده در موادغذایی کدام‌ها هستند و کدام یک از اثربخشی بیشتری برخوردار است؟
معمولا تابش‌های آلفا، بتا و گاما را داریم که پرتوی مورد استفاده در مواد غذایی، اشعه گاما است و این اشعه گاما که استریل کردن و میکروب‌زدایی و کاهش بار میکروبی در مواد غذایی یا استریل کردن در تجهیزات پزشکی را انجام می‌دهد، یک روش فیزیکی است و محصول را پرتوزا نمی‌کند.
از همین‌رو در دنیا، سازمان‌های بهداشت جهانی، فائو، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی، کدکس، ایزو و … همگی سلامتی و ایمنی مواد غذایی پرتودهی شده را تایید می‌کنند؛ بنایراین نگرانی از این حوزه نداریم و آن دسته از مواد غذایی که در معرض پرتودهی قرار می‌گیرد، مشکلات بعدی را ندارد.
از سوی دیگر، این اتفاق الگوبرداری از طبیعت است. ما در آفتاب اشعه گاما را داریم و برای همین در ایام قدیم، سبزی‌ها و لواشک‌ها و میوه‌ها را در معرض آفتاب خشک می‌کردند و اشعه گاما میکروارگانیزم‌ها را از بین می‌برده است، ولی چون دُز آن خیلی کمتر بوده، نیاز بوده که مدت طولانی‌تری در معرض آفتاب قرار بگیرد.
اگر بخواهید به مهمترین مزایای پرتودهی موادغذایی اشاره کنید، چه مواردی را مورد توجه قرار می‌دهید و چه معایبی را می‌توان برای آن متصور شد؟
جلوگیری از ضایعات در بخش کشاورزی، مهمترین مزیت آن است، اما یکی از معایب آن، هزینه بالاتر نسبت به روش‌های دیگر است. دسترسی محدود به این تکنولوژی در همه جای کشور یا در همه جای دنیا، از دیگر معایبی است که می‌توان برای آن برشمرد. این روش آثار خاصی روی محصولات ندارد و به‌طور کلی معایب جزئی آن قابل چشم‌پوشی است.
در برخی از کشورها مانند چین تعداد سامانه‌های پرتودهی به بیش از ۱۲۰ مرکز می‌رسد و این کشور بیش از یک‌سوم غذاهای پرتودهی شده کل جهان را تولید می‌کند، این در حالی است که در کشور ما تنها ۵ سامانه پرتودهی فعال وجود دارد.
به نظر شما چرا در این مقوله تا این اندازه عقب هستیم و چه اقداماتی برای توسعه این سامانه‌ها باید صورت گیرد؟
ما 3 سامانه پرتودهی به روش گاما در کشور داریم که از منشا سورس کبالت ۶۰ به وجود آمده‌اند که سامانه‌های شهرکرد، تهران و بناب هستند که سامانه‌های تهران و بناب متعلق به سازمان انرژی اتمی می‌باشند.
در حوزه الکترون هم ۲ سامانه در یزد و قزوین داریم که آن‌ها هم متعلق به سازمان انرژی اتمی هستند.
البته بسیاری از سامانه‌ها توسعه پیدا نکرده و بخشی از آن به این بازمی‌گردد که قوانین بالادستی، نظر مقام معظم رهبری و سیاست‌های دولت این است که توسعه باید توسط بخش خصوصی اتفاق بیافتد؛ بنابراین باید کمک کنیم که بخش خصوصی در این زمینه توسعه و در این زمینه سرمایه‌گذاری کند.
البته یک نکته کلیدی هم وجود دارد و آن هم این است که احداث سامانه‌های پرتودهی نیاز به رعایت استاندارد ۱۰۷ آژانس بین‌المللی انرژی اتمی دارد و رعایت این استاندارد بسیار سخت است، زیرا ما می‌خواهیم، یک مرکزی را ایجاد کنیم که در مقابل حوادث طبیعی و غیرطبیعی بتواند آن ماندگاری و پایداری خودش را داشته باشد که همیشه محیط اطراف آن ایمن و امن باشد، اما رعایت این استانداردها نیاز به یک دانش فنی پیچیده دارد و خوشبختانه شرکت شارپرتو ایرانیان با حمایت معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری، از طریق خرید دانش فنی، انتقال تکنولوژی را انجام داده و امروز به عنوان یک شرکت طراح، سازنده و بهره‌بردار از سامانه پرتودهی در کشور فعال است.
ما هم مجوزهای لازم را اخذ کرده‌ایم تا ۳ سایت دیگر را بسازیم؛ البته احداث یک سایت و دسترسی به منابع کبالت یکی از محدودیت‌های این تکنولوژی است که دنیا هم با این محدودیت‌ها مواجه است.
به عبارتی، توسعه سایت‌ها کار پیچیده‌ای است و پیچیدگی‌های خاص خود را دارد.
آیا در کنار این سختی‌ها، سرمایه‌گذاری در این صنعت توجیه اقتصادی دارد؟
حتما باید توجیه اقتصادی داشته باشد تا این کار توسعه پیدا کند.
یکی از مسایل نگران‌کننده حداقل در شرکت شارپرتو این است که این حوزه، اقتصادی نیست؛ یعنی یک زیرساختی است که باید حمایت‌های حاکمیتی از آن اتفاق بیافتد، زیرا ما هزینه‌های دلاری داریم و چشمه‌ها را باید دلاری خریداری کنیم و این چشمه‌ها نیمه عمر دارند و هر ۵ سال اکتیویته‌های آن‌ها نصف می‌شود.
با توجه به تغییرات قیمت دلار نیاز است که یارانه‌هایی برای این حوزه در نظر گرفته شود و در دنیا هم این اتفاق می‌افتد؛ لذا حوزه اقتصادی بودن طرح نیاز به حمایت‌های ویژه دولت دارد.
میزان تولید سالانه محصولات کشاورزی در ایران بین ۱۲۰ تا ۱۳۰ میلیون تن و میزان ضایعات کشور سالانه حدود ۳۰ درصد است.
به نظر شما با توجه به این مساله، چه تعداد سامانه پرتودهی محصولات کشاورزی باید در کشور ایجاد شود و تمرکز این محصولات باید در کدام مناطق باشد؟
سامانه‌ها باید تک تک در مدار تولید قرار گیرند، چون درست است که ما ضایعات داریم، ولی ممکن است که جلوی بخشی از این ضایعات را نتوان گرفت.
به عنوان مثال، از این ۱۲۰ میلیون تن، حداقل یک‌میلیون تن سیب زمینی و نیم‌میلیون تن پیاز در کشور تبدیل به ضایعات می‌شود و اگر بتوانیم حداقل از این یک‌ونیم میلیون تن، یک‌میلیون تن آن را به سامانه‌های پرتودهی هدایت کنیم، تقریبا به ۱۰ سامانه پرتودهی نیاز داریم که فقط یک‌میلیون تن از ضایعات سیب زمینی و پیاز را در کشور حفظ و نگهداری کنیم و حتما این سامانه‌ها باید در نقاط مختلفی باشند، بر همین اساس یک مطالعه جغرافیایی می‌خواهد.
نکته دوم اینکه، نیازمند ملاحظات وزارت جهاد کشاورزی است و یک کار مشترک محسوب می‌شود؛ یعنی دارا بودن یا ایجاد زیرساخت، به تنهایی دلیلی برای کاهش ضایعات نیست و نیاز به این دارد که وزارت کشاورزی و سازمان‌هایی که خرید تضمینی می‌کنند، وظایف خود را به درستی انجام دهند.
همچنین سایت‌های پرتودهی باید به وزارت صمت و بخش بازرگانی وزارت جهاد کشاورزی سرویس دهند تا نهادهای متولی بازار بتوانند از این زیرساخت برای حفظ و نگهداری، چه در حوزه انبارهای استراتژیک برای ذخیره‌سازی و چه در حوزه تنظیم بازار و چه در حوزه صادرات استفاده کنند؛ لذا به یک کار جمعی نیاز است.
منظور از طرح کلان علمی و فناوری این است که وقتی یک طرح از یک دستگاه دولتی خارج می‌شود، نیاز به هماهنگی با وزارت بهداشت برای تجهیزات پزشکی، نیاز به هماهنگی با سازمان انرژی اتمی برای تامین مجوزها و منابع کبالت، نیاز به وزارت کشاورزی در حوزه مواد غذایی و حتی شاید نیاز به وزارت نفت در حوزه پلیمرها داشته باشد.
به عبارت دیگر، از یک حوزه مشخص خارج است و این طرح‌ها توسط زیرمجموعه طرح‌های ملی معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری تعریف می‌شود تا بتوانند هماهنگی‌های لازم را با دستگاه‌های مختلف انجام دهند.
درباره نمایشگاه اگروفود به عنوان بزرگ‌ترین رویداد بخش کشاورزی و صنایع غذایی چه نظری دارید
و آیا در سال‌های آتی برنامه‌ای برای حضور در این نمایشگاه و معرفی هر چه بهتر فعالیت های خود به عنوان اولین سامانه پرتودهی موادغذایی متعلق به بخش خصوصی دارید؟
اولا اینکه، واقعا جای ما در اگروفودهای قبلی و امسال خالی بوده و هست و فکر می‌کنم که این نمایشگاه جای درستی است تا همه عوامل تولید یکدیگر را به خوبی بشناسند.
به نظرم در حوزه چرخش اطلاعات در کشور ضعیف هستیم و این نه ربطی به حاکمیت و نه ربطی به بخش خصوصی دارد و شاید دلیل آن خیلی بیگانه بودن ما با دنیای رسانه است.
بنده به دفعات برخورد داشته‌ام که در یک جایی به‌طور اتفاقی با یک صنعت صحبت کردیم و اصلا از حضور یک چنین زیرساختی بی‌اطلاع بودند و اتفاقا به‌طور جدی به زیرساخت و صنعت پرتودهی نیازمند بودند؛ بنابراین نمایشگاه اگروفود فرصتی برای دیده شدن است.
البته توفیق نشد که ما امسال در نمایشگاه اگروفود شرکت کنیم، اما حتما از آن بازدید خواهیم داشت و امیدواریم که در سال آینده حتما در این نمایشگاه حضور داشته باشیم.
منبع: دنیای سرمایه
